Bilişsel Hatalar

İnsanın düşünce yapısında yer alan işlevsiz inançlar bireyin düşüncelerini biçimler ve psikopatolojiye yol açabilecek durumlar ortaya çıkartabilir. Bu bilişsel işlemler her insanda olabilir ancak bunların sıklığı ve kişilerin çoğu otomatik düşüncesinin kaynağını yaratması, kişinin işlevselliğine zarar verir. Bahsettiğimiz bu bilişsel çarpıtma türleri on bir tanedir, bazı kaynaklarda bu sayının arttığı da görülebilmektedir. Bilişsel Davranışçı Terapinin amacı bu bilişsel çarpıtmalar ile meydana çıkan işlevsel olmayan olumsuz düşünce ve inançları kanıtlarıyla çürütüp yine kanıtlarıyla yeniden düzenleyip işlevsel hale getirmektir.

1-Keyfi Çıkarsama

Kişinin elinde yaşadığı olayla ilgili belli başlı kanıtlar olmamasına rağmen hatta düşündüğü durumun aksine kanıtlara sahip olmasına rağmen direkt olumsuz sonuca ulaşmasıdır.

Örneğin amiri tarafından sık görüşmeye çağrılan bir çalışanın bu düşünceyi destekleyen bir kanıtı olmamasına rağmen ''İşimi kötü yaptığım için benimle sık görüşüyor.'' şeklinde düşünmesi bu bilişsel çarpıtmaya örnek olabilir.

2-Zihin Okuma

Bir başkasının aklından geçen düşünceleri yüzde yüz bildiğini düşünme yanılgısıdır. Kişi karşısındaki insanın düşüncelerini sormaz, ''Nasıl olsa ne söyleyeceğini biliyorum.'' yanılgısına düşer.

Örneğin Sıla Hanım yolda yürürken selam verdiği arkadaşının selamını almadan yoluna devam etmesi ve Sıla Hanıma yanıt vermemesi üzerine ''Artık arkadaşım bana değer vermiyor, acaba yanlış bir şey mi yaptım, beni sevmediği için bana selam vermedi?'' şeklinde düşünebilir ancak bu düşünce kanıtı olmayan kişinin karşısındaki insandan duymadığı bir zihin okuma durumudur. O esnada Sıla Hanıma selam vermeyen arkadaşının morali bozuk olabilir, Sıla Hanımı görmemiş, duymamış olabilir veya aklı başka bir yerde ve düşünceli olabilir ancak bilişsel çarpıtmaların doğası gereği Sıla Hanım bu alternatif düşünceleri düşünmeden direkt olumsuz sonuca ulaşır.

3-Seçici Soyutlama (Zihinsel Filtreleme)

Bir olayı, durumu veya kişiyi değerlendirirken içinde bulunulan durumun olumlu yönlerini göz ardı ederek sadece olumsuz ayrıntılara odaklanıp sonuca ulaşmaktır.

Örneğin bütün fiziksel özellikleri övülen ancak tek bir fiziksel özelliği eleştirilen kişinin sadece bu eleştirilen özelliğine odaklanıp kendisini güzel bulmaması bir seçici soyutlama örneğidir.

4- Aşırı Genelleme

Kişi tek bir olaydan hareketle bu olayın sonucunu bütün hayatına gerçekçi bir temel olmadan genellemesidir.

Örneğin sadece bir sınavda başarısız olan kişi ''Ben her işte başarısızım zaten.'' şeklinde düşünüyorsa bu bir düşünce çarpıtmasıdır. Evet kişi bu sınav özelinde başarısız olmuş olabilir ancak hayatın genelinde başarılı olduğu konu ve durumlar muhakkak olmuştur.

5-Abartma/Küçümseme

Bu bilişsel çarpıtmaya sahip kişiler olumlu durumları aşırı önemsizleştirirken olumsuz durumları büyüterek bir felaket haline getirmektedirler.

Örneğin önemli bir konuma gelmiş bir insan bu durumu herkesin yapabileceği sıradan önemsiz bir durum olarak görürken iş yerinde yaptığı ufak bir hatayı çok büyük bir hata olarak görmesi ve başarısını gölgelemesi bu bilişsel çarpıtmaya örnektir.

6-Hep ya da Hiç Şeklinde Düşünme

Kişi hayatı iki uçta görür, onun için siyah ve beyaz kadar uçlarda düşünceler vardır kişi asla grinin varlığını da hesaba katmaz.

Örneğin ''Eğer hata yaptıysam başarısızım, başarılı insanlar hata yapmaz.'', ''Beni eleştiriyorlarsa yetersizim.'', ''Mutlu olmak için bütün insanlar tarafından kabul görmeliyim.'', ''Eğer en başarılı ben olmazsam yıkılırım.'', ''Eğer beni sevmeyen insanlar varsa benim hiç değerim yoktur.'' ancak tahmin ettiğiniz üzere hayatın işleyişi bu şekilde değildir. Hayatta gri noktalar da mevcuttur. Kişi hata yapmasına rağmen başarılı olabilir, onu sevmeyen insanlar olmasına rağmen sevilebilir.

7-Kişiselleştirme

Kişinin çevresindeki bir olayı aslında olayla çok az alakası olmasına ya da hiç olmamasına rağmen kendisine yormasıdır.

''Eğer gece babamı arasaydım ölmezdi.''

''Sessizce konuşuyorlar, kesin benimle dalga geçiyorlar.''

''Bütün insanlar bana bakıp gülüyorlar.'' gibi düşünceler bu çarpıtma türüne örnektir.

8- Felaketleştirme (Falcılık)

Olası muhtemel olumlu durumları hesaba katmaksızın kişinin geleceğe yönelik olumsuz öngörülerde bulunmasıdır.

Örneğin patronu tarafından çağrılan bir kişinin ''Eyvah beni kesin işten kovacak.'' diye düşünmesi bir felaketleştirme örneğidir.

9-Zorunluluk İfadeleri (-meli, -malı Cümleleri)

Kişinin yaşamında kendisine veya başkalarına yönelik koyduğu kurallar, gerekliliklerdir. Bu kurallar kişinin kendisini yeterli hissetmesi için muhakkak gereklidir.

''Herkesi memnun etmeliyim.''

''Ona yardım etmeliydim.''

''Bana böyle davranmamalıydı.''

''Çocuklarım sözümü dinlemeli'' gibi düşünceler bu bilişsel çarpıtmaya örnektir.

10- Etiketleme

Daha gerçekçi tespitler yapmak yerine kişinin kendisini veya başkalarını akılcı ve gerçekçi kanıtları olmaksızın teşhis eder.

''Benim kafam çalışmaz.''

''Kimseyi beni beğenmez.''

''Onun aklı yetmez.''

''Beceriksizim.''

''Çirkinim.''

'Oğlum tembel.'' gibi etiketleyici cümleler bu bilişsel çarpıtmaya örnektir.

11-Duygudan Sonuca Ulaşma

Aksine kanıtlar olmasına rağmen bunları yok sayarak kişi öyle hissettiği (aslında inandığı) için olumsuz düşüncenin doğru olduğuna inanma durumudur.

Örneğin ''Korktuğuma göre tehlikeli bir durum var.'', ''Bazı şeyleri başarabilirdim ama başaramadım öyle hissediyourm ki başarısız biriyim.'', ''İçime kötü bir his doğdu kesin kötü bir şey olacak.'' şeklindeki düşünceler bu bilişsel çarpıtmalara örnektir.